Ответы
Ответ:
«Қозы Көрпеш — Баян сұлудың» кейбір нұсқаларында (Ш.Уәлиханов, Н.И.Ильминский, Н.И.Пантусов т.б.) өлген Қозы Көрпештің бірде үш күн, үш түнге, екінші жағдайда жеті айға қайта тірілетіні айтылады. Тағы бір нұсқада Қозы мен Баянның Сая Төлек деген ұлы болады. Зерттеушілер бұл халді жырды тыңдаушылардың Қозы мен Баян мұратына жетсе екен, тым болмаса, азын-аулақ өмір қызығын көрсе екен деген тілегінен туған деп жорамалдайды. Әрине, мүндай пікірдің де жаны бар. Өйткені, эпостық жырларда өмірде болған ғана емес, болуы мүмкін жайлар да орын алады ғой. Қозы мен Баянның махаббаты трагедиямен біткенін жұртшылық зор өкініш, мұң ретінде қабылдаған. Сондықтан да халық қиялы бұлардын мезгілсіз өліп кетпей, бақытты өмір кешуі жағында болатыны күмәнсіз… Сонымен бірге Қозының өлген жерінен уақытша болса да қайта тірілуі адамдардың ертедегі анимистік наным-сенімдеріне де байланысты. Барлық тіршілік иесінің жаны болады, адам өлгенмен, оның рухы (жаны) өлмейді деген ұғым замандар бойында сақталған. Ертегілерде жалғыз көзді дәулердің «жаны» денесінен бөлек жерлерде жасырулы тұрады деген түсінік жиі орын алатыны белгілі… Қалай болған күнде де анимизм әлем халықтары тарихында ұзақ ғасырлар бойында ұстанған наным-сенім болып табылады. Бұл жөніндегі анықтаманы ғалым Э.Тэйлордың кітабынан келтіруге болады. «Анимизм дикарей, основанный на учении о душах, развитом у них в гораздо более широком масштабе, чем в цивилизованном мире, и развернутом в еще более обширном учении о духовных существах, которые оживляют вселенную и управляют ею во всех ее частях, этот анимизм становится мало-помалу теорией олицетворенных причин, переходящих в общую философию человека и природы. С этой стороны на него можно смотреть как на прямой продукт естественной истории».
«Қозы Көрпеш — Баян сұлу» жырының архаикалық белгілері» деген мәселе — дастанды жан-жақты тексеру міндетінен туатын тақырыптың бір тарамы. Алдағы кезде эпосты зерттеуді фольклортану ғылымының осы заманғы денгейі дәрежесінде жаңа биікке көтеру қажет болады. Жырдың шығу мерзімін бір жарым мың жылмен мөлшерлеу шартты. «Қозы Көрпеш — Баян сұлуға» негіз болған сарындар түрік халықтарының көшпенді дәуір кешкен бүдан екі мың, тіпті одан да әріректегі кезеңіне ұласатыны анық. Дастанның алтай, башқұрт, ноғай, қырым, татар варианттары мен версияларын қамти отырып, кешенді зерттеулер жүргізуді жоспарлау жөн. Сондай бір соны серпілістен кейін эпостың екі мың жылдығын ЮНЕСКО шешімімен халықаралық қөлемде өткізуге негіз салынар еді. Жырды адамзат тарихында қайталанбас орны бар көшпенділер өркениетінің аса көрнекті көркемдік мұрасы ретінде жаһандык биікке шығару парызымыз. Болашақта филология факультеттерінде «Қозыкөрпештану» арнаулы курсын жүйелі, жоспарлы түрде өткізу қажеттігі сүранып тұрғанын да айтуымыз керек. Ол үшін жырдың барлық вариантының ғылыми түсініктемесін текстологиялык сараптан өткізіп, бірнеше кітап етіп шығарып, оларды түрік, ағылшын, орыс тілдеріне аудару шарт.
Пайдаланылған әдебиеттер:
Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. — 1985, 285-бет.
Прошлое Казахстана в источниках и материалах. Сборник 1. — 1997.
Ковалевская В.Б. Конь и всадник. М., 1977. — 18-бет.
Тэйлор Э. Первобытная культура. М., 1939. — с. 321.