Ответы
"АЛПАМЫС БАТЫР" ЖЫРЫНЫҢ ҚЫСҚАША МАЗМҰНЫ
Бұрынғы заманда Жиделібайсын деген елде
Байбөрі, Байсары деген екі бай болады. Екеуі де жасы ұлғайып жеткенше бала көрмеген, көкірегін қарыс айырған армандары бала болады. Бала тілеп әулиелердің басына барып түнейді. Көп жалынып, жалбарынады. Аяғында екеуінің де әйелдері екі қабат болады. Екі бай жан қиысқан дос болатын. Сондықтан әйелдері босанбай тұрып, бірінен ұл болса, бірінің қызын қоспақшы болып, уәделесіп ежеқабыл жасайды. Байбөрінің қатыны бір ұл, бір қыз табады. Байсарының қатыны жалғыз қыз табады. Жұрт жиылып той болғанда, балаларының атын қойғалы ғайып ирен қырық шілтен келеді. Бұлар басына сәлде салған қариялар болады. Ата пірі — солардың айтуы бойынша Байбөрінің ұлының атын Алпамыс, Байсарының қызының атын Күлбаршын қояды. Той үстіне үлкен ойын, сауық болады. Тамам ел көкпар тартысады. Көкпарға екі байдың өзі де түседі. Бірақ лақ тартысып жүрген де — екі бай ерегісіп, ашуланып, төбелесіп қалады. Байсарының руы аз, Байбөрі көп екен, бұлар көп болған соң, Байсары таяқ жейді, жалғыздығын айтып, жылап, намыс қылады. Байбөрінің қамшысы тиген соң, бұл елде тұрмаймын деп құдалық пен достықтың бәрін тастап, өкпелеп, ауып кетеді. Алты айшылық сапар жүріп, Тайша хан деген қалмақ ханының еліне келіп, соны мекен етеді. Арада бір талай дәурен өтеді. Күлбаршын жасына жетіп сұлу қыз болады. Қалмақтың ханының көзі түсе бастайды. Уәзірлерінен Күлбаршынның жайын естіген соң, Тайша ханның өзі де келіп Күлбаршынды көреді. Құмар болады. Бірақ Күлбаршынға Тайша ханнан басқа әскер басы Қаражан деген батыр тағы құмар болады. Екеуінің де алғысы келеді. Біріне-бірі разы болмайды, жол бермейді. Сонан соң қыздың өзі таңдасын деп, екі жағы бірігіп, Байсары мен Күлбаршынға елші салады.
Қыз екеуіне де тиюге разы емес, ол өзінің алыстағы жарын күтеді. Сондықтан қалмақтың ешқайсысын таңдамаймын, әйтеуір менде ықтияр жоқ болса, кімге сәті келсе соған тиермін, қырық күншілік Байрақтан ат шаптырсын, қай қалмақтың аты озып келсе, соған тиемін. Хан, қара демеймін дейді. Қалмақтар бәйгеге дайындалады.
Бұл уақытта Алпамыс та қалыңдығын іздейтін мезгілге жеткен еді. Ата-анасы жасырып жүрсе де, алысқа кеткен қалыңдығы бар екенін естіп, жылқысынан ат таңдап мінбек болып Құлтай деген бабасына келеді. Құлтайдың, мұның жолына дайындап, жетіліп жүрген, Байшұбар деген тұлпары болады. Алпамыс көп жылқының ішінен соны танып ұстап алып, қалыңдығының елін іздеп, жол тартады.
Қалмақтың еліне бұл келген уақытта алдынан Қаражан батыр кездеседі. Екеуі бірін-бірі біліспеген соң, жекпе-жекке шығады. Алпамыс Қаражанды жеңіп, өлтірмекші болғанда, қалмақтың батыры: “Дос болайық, мен мұсылман боламын” дейді. Алпамыс мақұл көреді. Екеуі достасқан соң, Қаражан Күлбаршыннан сүйінші сұрайды. Ханға барып, зынданда жатқан Байсары мен қатынын босатады.
Баяғы айтқан бәйге болады. Алпамыс та Байшұбарды бәйгеге қосады. Атына Қаражанды мінгізеді. Бәйгеге төрт жүз тоқсан ат қосылады. Қырық күншілік жерге барып қайта қайтатын мезгіл болғанда, қалмақтар Байшұбарды қауіп қылады. Айламен алдап тастап кетуді ниет қылып, бәрі бірдей жатып, тынықпақшы болады. Қаражанның жеті күндік ұйқысы бар екен, ол ұйықтап қалғанда баласы Досмұқамбет әкесінің қол-аяғын байлатып, Байшұбардың төрт аяғын төрт қазыққа таңып тастап, өздері шауып кетеді.
Қаражанды ұйықтап жатқанда ақ сәлделі адам келіп оятып, қолын шешеді. Батыр атын босатып алып, кеткендердің артынан шабады. Өзге қалмақтың бәрін қуып жетіп, барлығынан да озады. Жалғыз-ақ Қаражанның қара ат мінген жалғыз баласы Досмұқамбет жеткізбейді, озғызбайды. Қаражан қал деп тілек етсе де, баласы болмайды. Сондықтан баласын көтеріп алып, қара тасқа ұрып өлтіріп, қара аттың басын кесіп алады. Осыдан кейін Байшұбар алдында келеді.
Бәйгеден аты озса да, қалмақтар Күлбаршынды Алпамысқа қимай, “күрес болсын, кімде-кім жықса, сол алсын” дейді. Алпамыс күреске шығып, қалмақтың бас палуанын жығады.
Қалмақтар бұған тағы намыс қылып, Байшұбарды өлтірмекші болады. Алпамыс келіп, атына мінген уақытта ханның Көкеман қасқа деген уәзірі мылтық атады. Алпамысты өлтірмек болады. Бірақ оған тимейді. Сонан соң Алпамыс ашуланып, қалмақпен соғысып, қырғын салады. Қалмақтар жеңіледі. Бүлік шығарғаны үшін Көкеман қасқаны Тайша хан өлімге бұйырып, басын алғызады. Алпамыс Күлбаршындай қалыңдығын алып, ата-енесіне қоштасып, өз еліне аман-сау қайтып, отыз күн ойын, қырық күн тойын жасайды. Алтын қабақ аттырады.